दुई सय २८ बर्ष पुरानो ऐतिहासिक जाजरकोट दरबार गत कार्तिक १७ गते गएको भुकम्पले निकै क्षति पुरयाएको छ । ऐतिहासिक विरासत बोकेको यो दरबार ढल्न नसकेपनि बस्न मिल्ने अवस्था छैन । भित्रभित्रै पुरै मक्किएको छ । १९९० सालको भुकम्पले भत्किएको यो दरबार पुर्ननिर्माण गरि पाँच तला बाट तीन तलामा झारिएको थियो । २०५० सालको भुकम्पले पुनः क्षति पुरयाएपछि पुरानै शैलीमा पुर्ननिर्माण गरिएको थियो । यही दरबारको ऐतिहासिक पक्ष र पुर्ननिर्माणका विषयमा जाजरकोट सम्पदा संरक्षण प्रतिष्ठानका अध्यक्ष जनक केसी सँग प्रवाह अनलाइनका लागि सम्पादक राजेन्द्र कार्कीले गरेको कुराकानीको सारसंक्षेप

१. यो दरबारको ईतिहास के हो ?

यस दरवारलाइ जाजरकोटको सेतो दरवार भनिन्छ । यसलाइ नेपाल सरकारले केहि वर्ष अघि मुलुकका सय वटा पर्यटकीय गन्तव्यको सुचीमा पनि राखेको छ । यसको निर्माण विक्रम सम्वत १८५२मा जाजरकोटी राजा इन्द्रनारायण शाहका पालामा निर्माण भएको । यो भन्दा अघि जाजरकोट खलंगामै यहि दरवारकै पस्चिम पटिट रहेको रातो दरवार जसलाइ विक्रम सम्वत १८०० देखि १८११ सालको विचमा वनाइएको थियो त्यसवाट जाजरकोट राज्यको राजकाज चलेको थियो ।

२. दरबार कसरी बन्यो (श्रमदान वा योजना)?

दरवार जाजरकोटी राजाको आदेशमा जनताको श्रमदान वाट वनेको हो । यसका लागि जनतालाइ तोकिएको श्रम जनताले पुरा गरेर निर्माण भएको हो । अहिले यो दरवार क्षेत्र अर्थात सेतो दरवार र रातो दरवारलाइ जिल्लाको मात्र नभइ समग्र कर्णालीकै मुख्य ऐतिहासिक पर्यटकीय गन्तव्यको रुपमा विकास गर्नका लागि दरवार संग्राहलय वनाउने अभियान पनि जाजरकोट सम्पदा संरक्षण प्रतिष्ठानको अगुवाइमा सुरु भएको छ ।

२. यसअघि पनि कति सालमा भत्किएको थियो? यसलाई कसरी पुनःनिर्माण गरिएको थियो ?

यस अघि जाजरकोट दरवार १९९० साल माघ २ गतेको महाभुकम्पमा भत्किएको र पुननिर्माण भएको फेरि यो दरवाको पस्चिम पटिटको नाल २०५० सालको भुकम्पले क्षतिग्रस्त हुदा २०५१ सालमा पुननिर्माण भएको ।

३. सुरुमा कति तलाको थियो, पुनःनिर्माण गर्दा कति तलाको बन्यो ?

सुरुमा यो दरवार कसैले सात तलाको भन्ने गरेको र कसैले पाँच तलाको भन्ने गरेका छन् । धेरै जसोका अनुसार यो दरवार पाँच तलाको भएको वुझिन्छ । पछि यसलाइ तीन तलामा पुननिर्माण गरियो । यसलाइ राज्य र सरोकारवालाहरुले उचित ध्यान नदिदा ओझेल मात्र परेको छैन जीर्ण पनि भएको छ । भुकम्पले यी दुवै दरवारहरुलाइ निकै क्षति पुरयाएको छ । यसको पुननिर्माणको लागि सरकारले पहल लिनै पर्छ ।

४. यसको संरचना सुरुदेखि नै यस्तै थियो कि पुनः निर्माण गर्दा परिवर्तन भयो ?

दरवारलाइ पुननिर्माण गर्नु भन्दा अघिको स्वरुपवारे कसैलाइ जानकारी छैन तर सुरुकै स्वरुपमा पुननिर्माण भएकै हुनुपर्छ । यसको पुननिर्माणका लागि १९९० साल पछि भक्तपुरका नेवार उति वेलाका इन्जिनियर नाक्चेलाइ ल्याएर यसको पुननिर्माण गरिएको थियो । यसमा प्रयोग भएको झयालको कला र स्वरुप हेर्दा सुरुकै स्वरुपमा निर्माण भएको देखिन्छ । तर अहिले यसका धेरै मौलिक स्वरुपहरु अस्तित्वमा छैनन् । सरकारले रेखदेखको राम्रो ध्यान नदिएका कारण । मर्मतको नाउँमा जाजरकोट दरवारको मौलिकता विगार्ने काम स्थानीय सरोकारवाला निकाय र सरकारी पक्षले नै गरेका छन् ।

५. दरबारबाट कति जना राजाले शासन गरे? पहिलो र अन्तिम राजा कोको थिए ?

रातो दरवारमा मन्दिर शाह देखि गजेन्द्रनारायण शाह गरि चार जना राजाले र सेतो दरवारमा सुरुमा इन्द्र नारायण शाह देखि अन्तिममा स्वयमप्रकाश विक्रम शाहले शासन गरे । अन्तिम भनिएका राजा प्रकाशविक्रम जाजरकोटमै वसेनन र त्यो वेला राज्य रजौटा पनि उन्मुलन भइसकेको थियो । यो अनुसार सेतो दरवारमा ७ वटा राजाले यहाँ राज्य गरेको देखिन्छ ।

६. दरबारमा सरकारी कार्यालय राख्ने निर्णय कहिलेदेखि भयो? जाजरकोट राज्य हुँदाखेरि बनेको यस्ता कति संरचनामा अहिले सरकारी निकाय छन् ?

यो दरवारमा सरकारी कार्यालय राख्ने त जव जाजरकोटी राजा प्रकाश विक्रम शाहले २०४२ सालमा यो दरवारलाइ नेपाल सरकारसंग ६० हजारमा विक्रि गरे त्यसै वेला देखि यो सरकारी सम्पतिको रुपमा परिणत भयो । तर यहाँ २०१७ साल देखि नै राजाहरु वस्न छोडेपछि केहि सरकारी काम हरु यहाँवाट हुन थालेको स्थानीय वुढापाकाहरुको भनाइ छ ।

७. फेरि पनि भुकम्पले गर्दा यो दरबार जोखिममा छ, यसलाई अब कसरी जोगाउन सकिन्छ ?
दरवार ऐतिहासिक तथा पुरातात्विक हिसावले निकै महत्वपुर्ण छ । यो जाजरकोटको मात्र नभएर पुरै कर्णालीको मुख्य पर्यटकीय गन्तव्य पनि हो । यसलाइ वलियो ढंगले पुननिर्माण गर्नेतर्फ सरकारले ध्यान दिनु पर्छ । यसको मौलिकता, ऐतिहासिकता र पुरातात्वीक महत्व सुरक्षित हुने गरि पुरानै स्वरुपमा भुकम्पीय जोखिममुक्त तरिका अपनाएर पुननिर्मिाण गर्नु पर्छ । जाजरकोट दरवारलाइ संग्राहलय वनाउने अभियान जाजरकोट सम्पदा संररक्षण प्रतिष्ठानले सुरु गरेको छ यसमा सवै क्षेत्रमो साथ र सहयोग पनि प्राप्त भइरहेको छ । हामीले कर्णाली प्रदेश सरकार र संघीय सरकारलाइ पनि जाजरकोटका जनप्रतिनिधि मार्फत जाजजरकोट दरवारको पुननिर्माण र एतिहासिक दरवार संग्राहलय निर्माणका लागि विशेष अनुरोध पत्र पनि वुझाइसकेका छौं ।

८. अहिले भएको जिल्ला प्रशासन त्यसमा हुन ठिक छ वा यत्तिकै छोड्नुपर्छ ? 
जिल्ला प्रशासन कार्यालय आफनै भवन वनाएर यो दरवारवाट सार्नु पर्छ । यसलाइ ऐतिहासिक संग्रहालय वनाएर यसको संरक्षण तर्फ सरकारल विशेष पहल गर्नु पर्छ ।यसको मौलिकता ऐतिहासिकता र पुरातात्वीक महत्वलाइ जोगाउने तर्फ सरकारले विशेष पहल र चासो लिनु पर्छ ।

अर्को दरबार (माथिल्लो थाप्ले)ः
१. यसको सुरु ईतिहास ?

माथि थाप्लेमा दुइवटा दरवार छन् । एउटा माथि थाप्ले कटहरको रुख नजिकको अर्काे तल्लो थाप्ले हनुमान प्राथमिक विद्यालयको पुर्वपटिटको दरवार । यी दुवैको इतिहासको कुरा गर्दा माथि थाप्लेको दरवार जाजरकोटी राजा जंगवहादुर शाहका छोराहरु समरध्वज शाह, रणध्वज शाह र सुर या शोरवहादुर शाहले जाजरकोटी जनताको सहयोगमा विक्रम सम्वत १९४२ सालमा निर्माण गरेका हुन् भने अर्काे तल्लो थाप्लेको दरवार जाजरकोटी राजा जंगवहादुर शाहकै अर्का छोराहरु शक्तिवद्र्धन शाह,अमरवहादुर शाह,नरसम्शेर शाह र नरजंग शाहले विक्रम सम्वत १९५० सालमा निर्माण गरेका हुन् ।

२. माथिल्लो थाप्लेमा एफएम भएको घर दरबार नै हो ?

खासमा यी दुवैदरवारहरु राज्य सन्चालनका लागि भन्दा पनि जाजरकोटी राजाका भाइछोराहरुका लागि भनेर वनाइएका भवनहरु हुन् । यीनको निर्माण पनि दरवारकै स्वरुपमा गरिएको छ । राजाका भाइ छोराहरु धेरै भएर उनीहरुका वसाइ व्यवस्थापनका लागि यी दुइ दरवारहरु वनाइएको देखिन्छ ।

३. कृष्णविक्रम शाह, दीपकजंग शाही लगायतका व्यक्तिको स्वामित्व रहेका माथिल्लो थाप्लेका प्रायः घरहरु दरबार जस्तै देखिन्छन्। के तिनी दरबारकै संरचना हुन् ?

मैले माथि भने अनुसार यी सवै जाजरकोटी राजाका भाइ छोराका सन्तानहरु हुन् । यीनीहरुको वाजे परवाजेहरुले प्रयोग गरेका घरहरु हुन यी ।

४. यदि माथिल्लो थाप्लेका ती घरहरु दरबारको संरचनामा बनाईएको भए को बस्थे? पछि कसरी व्यक्तिको स्वामित्वमा आए ?
यी राज्य सन्चालन गर्ने दरवार हैनन् । यीनमा राजाका भाइछोराहरु वसेका हुन उनीहरुकै लागि उति वेला वनेका हुन् । त्यसैले यी उनीहरुकै नाउँमा दर्ता भएका छन् ।

५. जाजरकोट राज्य हुँदा मन्त्रिमण्डल हुन्थ्यो की हुन्थेन? यदि हुन्थ्यो भने उनीहरुको निवास कुनमा हुन्थ्यो ?

जाजरकोट राज्य हुदा मन्त्री मन्डल भएको पाइदैन तर एक जना व्यक्तिलाइ मन्त्रीको रुपमा राख्ने चलन देखिन्छ पछि त्यसपछि राज्यमा मन्त्रीको काम गर्नेलाइ काजी भनिन्थ्यो । राज्यमा काम गर्नका लागि एक जना मन्त्री र अन्य विभागीय काम गर्नका लागि जिम्मेवारी तोकिएका व्यक्तिहरु हुने गरेको र उनीहरुले नै राज्यका विभिन्न कामहरु गर्ने गरेको पाइन्छ । मन्त्री अर्थात काजीको रुपमा जिम्मेवारी पाएका व्यक्ति र तिनका परिवार जाजरकोट राजाको दरवारको छेउमै वस्ने गरेको पाइन्छ भने उनीहरुको विशेष सुविधाको पुर्ति जनताद्धारा उठाइएको करवाट हुने गरेको पाइन्छ ।